Komu łatwo, komu trudno pisać o cierpieniach

Przypuszczam, że wiesz ze słyszenia – a może i z czytania – o książce „Tatuażysta z Auschwitz”. Wspomnienia spisane przez Heather Morris w 2003 roku, wydane (tak angielski oryginał jak i polski przekład) w 2018 roku. Autor wspomnień tej niecodziennej love story, która zaczęła się w obozie koncentracyjnym i miała całkiem szczęśliwą kontynuację w Australii, do której para trafiła, postanowił mówić gdy miał (w roku 2003) 87 lat, wkrótce po zgonie żony.

Na początku XXI wieku pojawiło się zaskakująco dużo książek ze wspomnieniami Żydów, którzy przeżyli Zagładę. Chętnie bym zobaczył jakieś zestawienia, rok po roku, od końca wojny, ile ich się pojawiło. Może należało by doliczyć tu także beletrystykę (która podobnie do „Chłopca w pasiastej piżamie” Johna Boyne traktuje temat z powagą i szacunkiem). Książek wydanych wcześniej nie brak, ale po pierwsze ludzie zawsze chcą nowości, choć rzecz w przeszłości, a po drugie ciężar wspomnień uniemożliwiał wielu osobom mówienie i myślenie o tym, co przeżyli. Każda z tych książek przygnębia i jednocześnie uczy – na mnie w ostatnich latach wielkie wrażenie wywarło „Dotknięcie anioła” Henryka Schönkera, mające pierwsze wydanie w roku 2011, którą zaczął spisywać w roku 2001 mając 70 lat. (Autor zmarł przed rokiem. Rozmawiałem telefonicznie tylko z jego żoną, jego słuch nie pozwalał na tę formę kontaktu. Na mój mail w 2016 roku odpisał bardzo życzliwie, mówiąc o tym opóźnieniu z pisaniem: „musiał przejść długi czas nim człowiek zdążył się opanować i zrzucić z siebie bojazń i strach minionych okropnych dni, by mogł spokojnie opisać swoje przeżycia z tego okresu. Widać to nie tylko u autorów książek, ale też w rozmowach z tymi, którzy przezyli Holokaust.” A przechodząc do jego codzienności w Tel Awiwie dodał: „Mamy 3 córki i dziesiecioro wnuków. Nowe drzewo rodzinne zaczyna się rozwijać i kwitnąć. W Holokauscie zginęło 166 czlonków mojej rodziny”).

Spisywanie wspomnień z takiego oddalenia w czasie jest nieuchronnie obarczone ryzykiem nieścisłości (iluż zbrodniarzy uniknęło kary dlatego, że świadkowie nie byli w stanie poprawnie opisać daty zbrodni czy jej okoliczności…) Nawet w bardzo dobrze udokumentowanej książce Henryka Schönkera znalazłem wyraźną sprzeczność dotyczącą ostatniego komendanta obozu z Bochni o imieniu Franz Josef Müller. Próbowałem to wyjaśnić z redaktorem wydania, panem Arturem Szyndlerem. Niestety zbył moje uwagi odsyłając do opracowania jakiegoś specjalisty – ale ja nastaję, że nie jest możliwe, by ten sam człowiek w latach 1944-1949 był w więzieniu Montelupich, gdzie zeznania Leona Schönkera mu uratowały życie, oraz by w latach 1944-1955 był w ZSRR skazany na 25 lat. (Ewentualnym zainteresowanym tym detalem chętnie podeślę szczegóły moich sieciowych poszukiwań).

Tak więc jest jasne dla mnie, że takie wspomnienia muszą być czytane powoli i starannie, a szczególnie dotyczy to osoby, która je spisuje. Może nie ma ona prawa do nanoszenia własnych poprawek, ale pewne ostrzeżenia dla czytelnika powinna zamieścić czy to w przypisach, czy to w posłowiu. Przy czytaniu wspomnień Lale Sokolova (Ludwiga Eisenberga), owego tatuażysty natychmiast rzuciły mi się w oko co najmniej trzy elementy bardzo wątpliwe: o tym, jak w KL był w stanie obserwował zagazowanie w autobusie grupy więźniów, o uzbieraniu doniesionego pod paznokciami prochu, użytego przez Sonderkommando do zniszczenia Krematorium IV (przecież nieco badań, zaczynając choćby od życiorysu Ale Gertner mogłoby doprowadzić do odkrycia jak ten proch dotarł do obozu), no i już zupełnie bezsensownie brzmiącą historię jak to dla ratowania chorej na tyfus ukochanej bohater zdobywa w obozie dla niej penicylinę. Zdobycie go w przez Polaków w aptece w Oświęcimiu na początku 1943 roku, w zakątku nowopowiększonej Rzeszy? Przecież pierwszy raz podano penicylinę człowiekowi w Stanach w lutym 1942 roku! By June 1942, just enough US penicillin was available to treat ten patients – mówi Wikipedia.

Okazuje się, że zdumiewających niedostatków jest w książce mnóstwo. Począwszy od niewłaściwego numeru, kóry Lale wytatuował na ramieniu Gity (vide biografia w Wikipedii Lale Sokolova) do innych przeróżnych poślizgów, wypunktowanych w artykule z The Guardian (w dużej mierze prześledzonych przez polskich historyków). Niestety, dumne oświadczenie autorki książki, że „95% tego to opis zdarzeń, przebadanych i potwierdzonych” nie jest prawdziwe. A czasu na zrobienie uczciwej roboty miała w nadmiarze, od rozmów z Sokolovem w 2003 do wydania książki w 2018.

A że książka stała się bestsellerem, autorka nie zawahała się przed napisaniem kolejnej książki, „Cilka’s Journey”, wydanej w zeszłym roku. Bohaterką jest postać pojawiająca się we wspomnieniach Sokolova, Cilka Klein, która po wyjściu z KL Auschwitz trafia dla odmiany do Gułagu i spędza tam wiele lat, także ona ma swoją obozową love story i para wychodzi z Gułagu z życiem, które spędza w Budapeszcie. Tym razem rozbieżności z tym, co rodzina bohaterki (a ściślej: jej przybrany syn, zamierzający na początku pomagać autorce) ma za prawdę, jest tyle, że autorka musi zmienić dane, usunąć odniesienia do męża Cilki i umieścić oznajmienie, że jest to beletrystyka. Tu także w innym artykule The Guardian jest pomocny w podejmowaniu decyzji czy warto to czytać.

No ale skoro ta nowozelandzka autorka tak przywiązała się do pisania o cierpieniach ludzi w obozach, to chyba nie tak szybko się od tej manii odczepi. Ludzie czytają, to ona pisze. Ona pisze, to ludzie czytają. Nikt nikomu niczego nie może tu zabronić. A może i film z tego wyjdzie? Wtedy już na pewno będzie wiadomo, że to wszystko to szczera prawda.